Yếu tố cấu thành quan hệ pháp luật [Cập nhật 2024]

Trong đời sống xã hội tồn tại nhiều mối quan hệ khác nhau, trong đó có các mối quan hệ pháp luật. Các quan hệ pháp luật trong mỗi lĩnh vực sẽ có những quy phạm riêng, chẳng hạn như quan hệ pháp luật dân sự, quan hệ pháp luật hình sự, v.v. Chúng tôi xin dành bài viết này, để giới thiệu với bạn đọc quan hệ pháp luật là gì? Quan hệ pháp luật là gì? và các vấn đề liên quan.

Yếu tố cấu thành quan hệ pháp luật

1. Quan hệ pháp luật là gì?

Quan hệ pháp luật là quan hệ xã hội được điều chỉnh bởi các quy phạm pháp luật khác nhau, các quan hệ xã hội này được xác lập, phát triển, tồn tại hoặc chấm dứt trên cơ sở các quy định của pháp luật. Quan hệ pháp luật là quan hệ xã hội có tính chất tự nguyện của nhà nước thông qua các quy phạm pháp luật mà nội dung của chúng được quyết định bởi những điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội tồn tại trong xã hội đó vào một thời điểm lịch sử nhất định.

Ngoài ra, quan hệ pháp luật còn mang ý chí của các chủ thể tham gia quan hệ này. Ý chí của các chủ thể phải thống nhất với ý chí của Nhà nước và được thể hiện khác nhau trong từng quan hệ cụ thể của nó, ở từng giai đoạn (ra đời, thực hiện hoặc kết thúc). Nó chỉ được thể hiện khi một quan hệ cụ thể phát sinh, diễn ra hoặc chấm dứt nhưng ý chí của các chủ thể tham gia vào các quan hệ này phải phù hợp với ý chí của Nhà nước được thể hiện thông qua các quy phạm pháp luật dân sự và các nguyên tắc chung của pháp luật dân sự được quy định trong Bộ luật dân sự. 

2. Đặc điểm của quan hệ pháp luật

 Mối quan hệ này được tạo lập trên cơ sở quy định của pháp luật. Trong đó, quy phạm pháp luật là sự dự báo hoàn cảnh xảy ra quan hệ pháp luật, các bên tham gia, quyền và nghĩa vụ pháp lý.

Quan hệ là tự nguyện, là ý chí của Nhà nước, sau đó là ý chí của các bên tham gia quan hệ này. Nhà nước bảo đảm việc thực hiện các quan hệ pháp luật, kể cả bằng các biện pháp cưỡng chế.

Khi giao kết quan hệ này, các bên bị ràng buộc bởi các quyền và nghĩa vụ do pháp luật quy định. Quan hệ pháp luật cũng cụ thể về việc chủ thể tham gia là cá nhân, tổ chức hay cơ quan nhà nước cũng như quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia. 

3. Đặc điểm của quan hệ pháp luật dân sự 

Ngoài những đặc điểm chung của quan hệ pháp luật, quan hệ pháp luật dân sự còn có những đặc điểm riêng. Những đặc điểm riêng này là do bản chất của các quan hệ xã hội mà nó chi phối và do đặc điểm của phương thức điều chỉnh.

 – Địa vị pháp lý của các chủ thể dựa trên sự bình đẳng và không phụ thuộc vào các yếu tố xã hội khác. Mặc dù trong một quan hệ pháp luật dân sự cụ thể, các bên tham gia là những chủ thể đối lập nhau trong việc phân chia quyền và nghĩa vụ: một bên có quyền, bên kia có nghĩa vụ và nhìn chung, trong các quan hệ dân sự, các bên đều có quyền và nghĩa vụ đối với nhau. Tuy nhiên, điều này không làm mất đi sự bình đẳng mà chỉ làm hạn chế sự bình đẳng so với trước khi giao kết quan hệ dân sự. Khi thực hiện quyền, nghĩa vụ phát sinh từ quan hệ pháp luật dân sự, các bên không nên áp đặt ý chí của mình buộc bên kia phải thực hiện nghĩa vụ mà phải tạo điều kiện để họ lựa chọn cách thức thực hiện quyền, nghĩa vụ của mình có lợi nhất cho các bên. Chủ thể tham gia quan hệ dân sự rất đa dạng, bao gồm thể nhân, pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác.

Tuy nhiên, khi tham gia quan hệ dân sự, các chủ thể độc lập với nhau về tổ chức và sở hữu. Xuất phát từ những quan hệ do luật dân sự điều chỉnh là quan hệ tài sản và quan hệ nhân thân - những quan hệ phát sinh trong đời sống hàng ngày của cá nhân cũng như tập thể, trong tiêu dùng cũng như trong hoạt động sản xuất, kinh doanh thì cá nhân, tổ chức đều là chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự: Trong giao lưu dân sự, pháp nhân tham gia các quan hệ dân sự, các chủ thể này độc lập với nhau về tổ chức và sở hữu, có quyền tự quyết định khi tham gia quan hệ nhưng buộc phải thực hiện nghĩa vụ khi tham gia các quan hệ này. 

– Lợi ích (trước hết là lợi ích kinh tế) là tiền đề của hầu hết các quan hệ dân sự. Quan hệ tài sản có bản chất thương mại, tiền tệ và được điều chỉnh bởi các quy phạm pháp luật đã tạo điều kiện cho các chủ thể thông qua các biện pháp pháp lý thỏa mãn các nhu cầu vật chất và tinh thần của mình. Bồi thường tương đương là một đặc điểm của quan hệ tiền tệ hàng hóa tài sản do luật dân sự điều chỉnh. Vì vậy, bồi thường toàn bộ thiệt hại là đặc trưng của trách nhiệm dân sự. Quan hệ dân sự chủ yếu là quan hệ tài sản, do đó, yếu tố tài sản là cơ sở, tiền đề làm phát sinh quan hệ dân sự nên biện pháp bảo đảm bằng tài sản có tính chất buộc bên nợ phải thực hiện nghĩa vụ của mình và bên chủ nợ có thể áp dụng các biện pháp bảo đảm này để thực hiện quyền tài sản của mình.

 - Các biện pháp cưỡng chế khác nhau không chỉ do pháp luật quy định mà còn do các bên tự quy định về các biện pháp cưỡng chế cụ thể và hình thức áp dụng các biện pháp cưỡng chế này. Nhưng tư cách là tài sản là đặc trưng của biện pháp cưỡng chế trong luật dân sự. 

4. Các yếu tố cần thiết để hình thành quan hệ pháp luật

 Chủ thể của quan hệ pháp luật; Khách thể của quan hệ pháp luật và nội dung của quan hệ pháp luật.

4.1 Mục đích của quan hệ pháp luật

Chủ thể của quan hệ pháp luật có thể là cá nhân hoặc tổ chức phải có năng lực pháp luật và năng lực hành vi phù hợp để tham gia vào quan hệ đó và thực hiện các quyền, lợi ích hợp pháp cũng như nghĩa vụ pháp lý theo quy định. 

– Trong đó chủ thể là các cá nhân, tổ chức khác nhau, cụ thể: Chủ thể của quan hệ pháp luật là cá nhân: Năng lực pháp luật của cá nhân là khả năng để cá nhân đó có các quyền và nghĩa vụ dân sự. Năng lực hành vi dân sự của cá nhân là khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực thi quyền, nghĩa vụ dân sự. Chủ thể của quan hệ pháp luật là tổ chức: đối với chủ thể này năng lực pháp luật dân sự và năng lực hành vi sẽ phát sinh đồng thời khi tổ chức này được thành lập theo pháp luật và chấm dứt tư cách pháp lý khi tổ chức bị phá sản, giải thể.

4.2 Khách thể của quan hệ pháp luật

Khách thể của quan hệ pháp luật là lợi ích mà các chủ thể mong muốn đạt được là lợi ích vật chất hoặc tinh thần khi tham gia vào quan hệ pháp luật. 

– Đối tượng trong quan hệ pháp luật mà các bên hướng tới có thể là của cải vật chất, lợi ích phi vật chất hoặc hành vi của con người. Ví dụ: Vàng, châu báu, đá quý, bạc. xe hơi, nhà cửa, đất đai, v.v. (tài sản vật chất) Khám chữa bệnh, vận chuyển hàng hóa, thẩm mỹ, bầu cử,… (hành vi) Quyền nhân thân, danh dự, nhân phẩm, bằng cấp,… (Lợi ích vô hình) 

4.3 Nội dung của quan hệ pháp luật

Nội dung của quan hệ pháp luật là tập hợp các quyền và nghĩa vụ pháp lý của các chủ thể tham gia quan hệ này. Trong đó: Quyền của chủ thể tham gia: Chủ thể thực hiện quyền của mình bằng cách thực hiện hành vi trong phạm vi luật cho phép, yêu cầu chủ thể khác thực hiện hoặc không thực hiện hành vi nhất định. Nghĩa vụ của người tham gia: Người tham gia phải hành động theo quy định của pháp luật và chịu trách nhiệm trước pháp luật.

5. Ví dụ về quan hệ pháp luật 

Quan hệ pháp luật có nhiều loại như quan hệ pháp luật dân sự, quan hệ pháp luật lao động, quan hệ pháp luật hành chính, quan hệ pháp luật hình sự,... Sau đây chúng tôi xin giới thiệu với các bạn một ví dụ cụ thể về quan hệ pháp luật dân sự.

Tháng 01/2020 A ký hợp đồng vay B thời hạn 05 tháng với số tiền là 100 triệu đồng và hợp đồng này có công chứng.

1/ Chủ thể của quan hệ pháp luật dân sự: A và B

2/ Khách thể của quan hệ pháp luật dân sự: Khoản vay 100 triệu và lãi (nếu có).

3/ Nội dung của quan hệ pháp luật dân sự: A được nhận số tiền B vay là 100 triệu để sử dụng và A có nghĩa vụ trả đúng hạn, trả lãi (nếu có). B có quyền nhận đủ số tiền vay đúng hạn và có nghĩa vụ trả lại cho A số tiền đã vay.

Như đã phân tích ở trên, quan hệ pháp luật được điều chỉnh bởi các quy phạm pháp luật với những đặc điểm và yếu tố cấu thành riêng. Còn quan hệ pháp luật là hình thức pháp lý của các quan hệ xã hội, được khoa học pháp lý nghiên cứu. Quan hệ xã hội biểu thị tổng hòa các mối quan hệ giữa cá nhân với cá nhân, cá nhân với tổ chức trong đời sống và hoạt động. Mối quan hệ này tồn tại khách quan, chịu sự chi phối toàn cục của các quy phạm đạo đức, chuẩn mực xã hội, thuần phong mỹ tục và được bảo đảm bằng dư luận xã hội hoặc các biện pháp tổ chức cụ thể.

Nội dung tư vấn trên chỉ mang tính chất hướng dẫn, bạn hãy tìm hiểu thêm về quan hệ pháp luật là gì? Quan hệ pháp luật là gì? Bạn đọc có thể tham khảo thêm các tài liệu, sách, sách chuyên khảo.