Ví dụ về biện chứng của quá trình nhận thức

1. Nhận thức là gì?

 Tri giác là quá trình tư duy tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới quan khách quan trong bộ não con người trên cơ sở hiện thực. Nhằm mục đích tạo ra tri thức về thế giới khách quan. Nhận thức của con người vừa vô thức vừa có ý thức, vừa cụ thể vừa trừu tượng. Quá trình nhận thức sẽ tận dụng vốn tri thức đã có để hình thành, sáng tạo vốn tri thức mới. Tri giác được phân tích và nhìn dưới nhiều góc độ khác nhau tùy theo các lĩnh vực cụ thể như: tâm lý học, ngôn ngữ học, khoa học thần kinh, triết học, v.v. Trong tâm lý học, nhận thức được đề cập như một chức năng tâm lý cho phép cá nhân xử lý thông tin. Quan điểm nhận thức trên đây cũng là quan điểm duy vật biện chứng về bản chất của nhận thức. Khái niệm này bắt nguồn từ bốn nguyên tắc cơ bản:

 - Thừa nhận thế giới vật chất tồn tại khách quan, không phụ thuộc vào ý thức con người. 

- Thừa nhận con người có khả năng nhận thức thế giới khách quan trong bộ não con người, là hoạt động tìm hiểu khách thể của chủ thể; thừa nhận rằng không có cái gì không thể nhận thức được, chỉ có cái mà con người không nhận thức được mà thôi. 

- Khẳng định phản ánh là một quá trình biện chứng, tích cực, tự giác và sáng tạo. Quá trình tư duy này diễn ra theo trình tự từ cái chưa biết đến cái đã biết, từ cái biết ít đến cái biết rất rõ, từ cái chưa sâu, chưa đầy đủ đến cái sâu sắc và đầy đủ nhất... 

- Coi thực tiễn là cơ sở chủ yếu, trực tiếp nhất của nhận thức; Nó là động lực, là mục tiêu của nhận thức, là tiêu chuẩn để kiểm nghiệm chân lý.

 2. Các mức độ nhận thức 

Thông thường, có các cấp độ nhận thức như sau: nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính, nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý tính, nhận thức thông thường và nhận thức khoa học. - Nhận thức cảm tính: Nhận thức cảm tính là bước đầu tiên của quá trình nhận thức. Đây là giai đoạn con người dùng các giác quan tác động vào sự vật để nắm bắt. Nhận thức cảm tính bao gồm các dạng sau: Cảm giác: là hình thức nhận thức cảm tính phản ánh những thuộc tính riêng lẻ của sự vật, hiện tượng khi chúng tác động trực tiếp vào các giác quan của con người. Cảm giác là nguồn gốc của mọi tri thức, là kết quả của quá trình biến đổi các kích thích bên ngoài thành yếu tố có ý thức. Tri giác: Là hình thức nhận thức cảm tính phản ánh tương đối đầy đủ về đối tượng khi đối tượng đó tác động trực tiếp vào các giác quan của con người. Tri giác là sự tổng hợp của các cảm giác. Biểu tượng: là hình thức nhận thức cảm tính phản ánh tương đối đầy đủ đối tượng do sự tưởng tượng lại, nhớ lại của sự vật khi sự vật không còn tác động trực tiếp vào giác quan. Nhận thức cảm tính có những đặc điểm sau: là giai đoạn nhận thức trực tiếp sự vật, tuỳ thuộc vào mức độ hoàn thiện của các cơ quan cảm giác, kết quả thu được tương đối phong phú, phản ánh cả cái không bản chất, cái ngẫu nhiên và đồng thời cả cái tất yếu và tự nhiên. Nhận thức cảm tính có hạn chế là chưa khẳng định được những mặt, những mối liên hệ bản chất, tất yếu của sự vật. Để chiến thắng, ý thức phải vươn lên một giai đoạn cao hơn, giai đoạn lý trí.

 - Nhận thức về lý tính: Nhận thức lý tính là giai đoạn tư duy gián tiếp, trừu tượng, khái quát hóa sự vật, được biểu hiện dưới các hình thức như khái niệm, phán đoán, suy luận. Các hình thức nhận thức hợp lý bao gồm: Khái niệm: là hình thức cơ bản của tư tưởng trừu tượng, phản ánh những đặc điểm bản chất của sự vật. Sự hình thành khái niệm là kết quả của sự khái quát, tổng hợp biện chứng các đặc điểm, thuộc tính của sự vật hoặc lớp sự vật. Phán đoán: là hình thức tư duy trừu tượng, liên kết các khái niệm với nhau để khẳng định hoặc phủ nhận một đặc điểm, một thuộc tính của đối tượng. Suy luận: là hình thức tư duy trừu tượng, nối các phán đoán lại với nhau để rút ra phán đoán kết luận nhằm tìm ra tri thức mới. Đặc trưng của nhận thức lý tính là quá trình nhận thức gián tiếp sự vật, hiện tượng, đồng thời là quá trình đi sâu vào bản chất của sự vật, hiện tượng. Về cơ bản, nhận thức cảm tính và lý tính không tách rời nhau mà vẫn có mối quan hệ mật thiết với nhau. Không có nhận thức cảm tính thì không có nhận thức lý tính. Không có nhận thức lý tính thì không có nhận thức đúng bản chất của sự vật. 

- Nhận thức rút kinh nghiệm: Nhận thức kinh nghiệm là loại nhận thức được hình thành từ sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, xã hội hoặc trong các thí nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm là tri thức kinh nghiệm. Kiến thức này có hai loại, kiến ​​thức thực nghiệm thông thường và kiến ​​thức thực nghiệm khoa học. Nhận thức lý thuyết: Nhận thức lý luận là nhận thức gián tiếp, trừu tượng và khái quát về bản chất, quy luật của sự vật, hiện tượng. Nhận thức lý luận mang tính gián tiếp vì nó hình thành và phát triển trên cơ sở nhận thức kinh nghiệm. Nhận thức lý luận mang tính trừu tượng, chung chung vì nó chỉ nhằm phản ánh tính quy luật của sự vật, hiện tượng. Như vậy, tri thức lý luận thể hiện chân lý sâu sắc hơn, chính xác hơn, hệ thống hơn. 

- Ý thức chung: Nhận thức thông thường (nhận thức tiền khoa học) là loại ý thức hình thành một cách tự phát, trực tiếp từ hoạt động hàng ngày của con người. Nó phản ánh sự vật, sự kiện với đầy đủ những tính chất chi tiết, cụ thể và những sắc thái khác nhau của sự vật.

 - Nhận thức khoa học: Ý thức khoa học là loại ý thức được hình thành một cách tự nguyện, gián tiếp từ sự phản ánh những đặc điểm bản chất và những quan hệ tất yếu của sự vật. Nhận thức khoa học vừa khách quan, vừa trừu tượng, vừa khái quát vừa có hệ thống, có căn cứ và xác thực. Nó vận dụng một cách có hệ thống các phương pháp nghiên cứu, sử dụng cả ngôn ngữ thông thường và thuật ngữ khoa học để đi sâu mô tả bản chất, quy luật của đối tượng nghiên cứu. Vì vậy, ý thức khoa học ngày càng có vai trò quan trọng trong hoạt động thực tiễn, nhất là trong thời đại khoa học và công nghệ. 

3. Ví dụ về nhận thức trong triết học? 

Ví dụ: khi tham gia giao thông ai cũng phải tuân theo tín hiệu đèn giao thông, mọi người đều ý thức được tầm quan trọng của việc chấp hành pháp luật, nếu vi phạm sẽ bị xử phạt hành chính. Vì vậy, mọi người sẽ luôn tuân thủ tín hiệu đèn giao thông. - Khi gặp một người đàn ông ăn mặc lịch sự, chỉnh tề, sang trọng, chúng ta sẽ có cảm giác người đàn ông này trông giống một doanh nhân, lịch thiệp và thành đạt. - Khi gặp một cô gái có khuôn mặt xinh xắn, ăn mặc lịch sự, trang điểm nhẹ, chúng ta sẽ có cảm giác đó là một cô gái rất xinh xắn và ngây thơ. - Khi chúng ta vào nhà hàng, người phục vụ mang ra một đĩa thức ăn trông rất hấp dẫn, ngon miệng và khiến bạn muốn ăn ngay lập tức. - Khi nhìn đĩa chanh, tự nhiên chúng ta có cảm giác chua dù chưa ăn. - Khi hơ nóng một cái bàn là, nó dần dần có màu vàng và đỏ tươi. Qua quan sát người ta rút ra kết luận rằng thanh sắt sẽ đổi màu khi nung nóng. - Trái đất quay quanh mặt trời và cũng quay quanh mặt trời. - Rắn là loài bò sát, không có chân, sống trong hang