Tư tưởng biện chứng của Hegel và sự kế thừa của triết học Marx

1. Sơ lược về phép biện chứng của triết học cổ đại đến triết học cổ điển Đức 

Phép biện chứng có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp "dialektica" (có nghĩa là nghệ thuật đối thoại, tranh luận). Theo nghĩa này, phép biện chứng là nghệ thuật lập luận để khám phá chân lý bằng cách phát hiện những mâu thuẫn trong lập luận của đối phương và nghệ thuật bảo vệ lập luận của chính mình. Trong triết học Mác, “biện chứng” được dùng đối lập với “siêu hình”, vừa là lý luận, vừa là phương pháp nhìn sự vật trong trạng thái liên hệ, tác động, liên hệ lẫn nhau và trong quá trình vận động, phát triển không ngừng. Phép biện chứng xuất hiện sớm nhất từ ​​thời cổ đại và từ đó đến nay lịch sử phát triển của nó đã trải qua nhiều giai đoạn khác nhau gắn liền với sự phát triển của khoa học và thực tiễn. Trong thời cổ đại, phép biện chứng mạnh mẽ mộc mạc và giản dị. Triết học cổ đại phương Đông và phương Tây đều chứa đựng tư tưởng về phép biện chứng. Trong triết học cổ đại phương Đông, quan niệm nhân quả, vô ngã và vô thường của Phật giáo chứa đựng những tư tưởng biện chứng khá sâu sắc. Trong thuyết Âm Dương, Âm Dương tồn tại trong mối quan hệ điều hòa lẫn nhau tạo nên sự thống nhất giữa hằng và biến; giữa cái đơn nhất và cái nhiều, đa dạng và phong phú. Trong thuyết ngũ hành, 5 yếu tố Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ tồn tại trong mối quan hệ tương sinh, đối lập với nhau. Các yếu tố này tác động lẫn nhau, chuyển hóa, cưỡng bức nhau, quy định lẫn nhau, tạo nên sự biến đổi của vạn vật. Lão Tử (khoảng thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên) tin rằng vạn vật đều bị chi phối bởi hai quy luật phổ quát là thăng bằng và phản loạn. Quy luật cân bằng luôn giữ cho sự vận động của vạn vật được cân bằng theo một trật tự hài hòa trong tự nhiên, không có gì suy biến, không có gì bất cập. Quy luật của sự nổi loạn là khi mọi thứ đi đến cực điểm, chúng sẽ quay trở lại cùng một hướng. Trong Đạo Đức Kinh còn có những tư tưởng trực quan biện chứng như thể bất kỳ sự vật, hiện tượng nào cũng là sự thống nhất của hai mặt đối lập vừa mâu thuẫn với nhau, vừa phụ thuộc lẫn nhau, vừa bao hàm lẫn nhau, v.v.[1 ] Triết học Hy Lạp cổ đại với các triết gia tiêu biểu như Heraclitus, Socrates, Platon, Aristotle, v.v. đều chứa đựng tư duy biện chứng. Heraclitus cho rằng nguồn gốc của thế giới là lửa và khẳng định rằng bản chất của thế giới là "mọi thứ đều qua đi". Ông cho rằng “vạn vật biến thành lửa, lửa biến thành vạn vật như vàng đổi lấy hàng hóa, hàng hóa lấy vàng”, bản thân vũ trụ “đã, đang và sẽ là ngọn lửa vĩnh cửu không bao giờ ngừng cháy và tàn”. Ông đã xây dựng nên “thuyết dòng chảy” với luận điểm kinh điển “Không ai có thể tắm hai lần trên cùng một dòng sông”. Đối lập với phép biện chứng tích cực của Heraclitus là phép biện chứng “tiêu cực” của trường phái Ele, chủ trương vạn vật là bất biến, sinh thành chứ không thể hoại diệt với hai đại biểu là Parmenides và Denon. Ở đỉnh cao của triết học Hy Lạp cổ đại, tư tưởng biện chứng được thể hiện trong tư tưởng của Socrates. Socrates được coi là người đầu tiên sử dụng thuật ngữ biện chứng theo nghĩa nghệ thuật tranh luận, hướng các bên quan tâm đến chủ đề tranh luận với mục đích đạt được sự thật bằng cách đối chiếu ý kiến ​​​​của họ dưới dạng câu hỏi và câu trả lời. Ý tưởng này được phát triển thêm trong quan niệm biện chứng của Platon. Platon cho rằng phép biện chứng là nghệ thuật đi tìm những khái niệm đúng đắn, là thao tác logic trong việc phân chia và kết nối các khái niệm bằng công cụ hỏi đáp để xác định các khái niệm này. Aristotle đã nghiên cứu sâu về logic và phép biện chứng. Ông đưa ra nhiều tư tưởng về phạm trù, quy luật và xây dựng các hình thái tư tưởng cơ bản. Phép biện chứng của Aristotle, bên cạnh việc thể hiện các quan niệm về các đối tượng tự nhiên và sự vận động của chúng, còn thể hiện rõ trong việc giải thích cái riêng và cái chung, ông đã cố gắng xem xét cái chung trong sự thống nhất không tách rời cái riêng; Theo ông, nhận thức cái chung trong cái riêng là bản chất của nhận thức cảm tính. Nhìn chung, phép biện chứng cổ đại là tự phát và ngây thơ. Mặc dù có những hạn chế, nhưng phép biện chứng cổ đại đã coi thế giới là một thể thống nhất; giữa các bộ phận của thế giới phụ thuộc lẫn nhau, thâm nhập, quy định và ảnh hưởng lẫn nhau; Thế giới không ngừng vận động và thay đổi. Những nội dung tư tưởng cơ bản của phép biện chứng Hy Lạp cổ đại là cơ sở để phép biện chứng phát triển lên một hình thức cao hơn, “triết học hiện đại chỉ tiếp tục công việc do Heraclitus và Aristotle khởi xướng”.[2]. Triết học Tây Âu thời trung đại (thế kỷ V - XV), với sự hình thành và phát triển của phương thức sản xuất phong kiến, triết học và khoa học thời kỳ này là một bước thụt lùi so với thời kỳ cổ đại. Thời kỳ này, triết học gắn với tôn giáo (Thiên Chúa giáo) và kinh viện, tư tưởng biện chứng chưa phát triển. Triết học Tây Âu thời kỳ Phục hưng (thế kỷ XV - XVI) và cận đại (thế kỷ XVII - XVIII), gắn liền với sự hình thành và phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa nên triết học có điều kiện phát triển. Tuy nhiên, triết học thời kỳ (hiện đại) này gắn với phương pháp tư duy siêu hình của khoa học tự nhiên, tư duy biện chứng chưa được phát triển. Cuối thế kỷ 18 - nửa đầu thế kỷ 19, với bối cảnh lịch sử cụ thể của nước Đức, với sự phát triển của triết học cổ điển Đức, tư tưởng biện chứng cổ đại được “hồi sinh” và phát triển dưới một hình thức mới. Phép biện chứng được coi là thành tựu vĩ đại nhất của triết học cổ điển Đức. Kant được coi là người sáng lập ra phép biện chứng cổ điển Đức. Trong triết học Kant, tư tưởng biện chứng cơ bản là tư tưởng về sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập, theo đó sự thống nhất và thâm nhập lẫn nhau giữa các mặt đối lập là động cơ của sự vận động và phát triển. Động lực này có trước vật chất và tách rời vật chất. Trong triết học của Fichte, tư duy biện chứng về cơ bản là tư tưởng về mâu thuẫn và nguồn gốc của sự phát triển. Mâu thuẫn và phát triển chỉ tồn tại trong ý thức, thể hiện ở sự vận động tiến bộ của tư tưởng trong quá trình nhận thức. Trong triết học Schelling, tư tưởng biện chứng cơ bản là tư tưởng về mối liên hệ phổ biến, sự thống nhất và sự phát triển, tư tưởng về sự thống nhất biện chứng của tự nhiên, sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập trong tự nhiên[3]. Nhìn chung, phép biện chứng trong triết học cổ điển Đức là phép biện chứng duy tâm, được hình thành từ Kant, phát triển qua các nhà triết học sau đó như Fichte, Schelling và phát triển đỉnh cao trong triết học của Hegel: “hình thức thứ hai của phép biện chứng, hình thức quen thuộc của các nhà khoa học tự nhiên Đức, là triết học cổ điển Đức từ Cantơ đến Hêghen”. 

2. Tư tưởng biện chứng của Hegel trong học thuyết về tồn tại 

Tiếp thu tư tưởng biện chứng của triết học cổ đại, chịu ảnh hưởng tư tưởng của một số triết gia đương thời, đồng thời phê phán tư tưởng của họ và một số hệ thống triết học trước đó, Hegel đã xây dựng và phát triển phép biện chứng duy tâm lên đến đỉnh cao với hình thức và nội dung phong phú với mong muốn xây dựng “một phương pháp duy nhất đúng thật, một phương pháp hoàn toàn đồng nhất với nội dung của nó”[4]. Theo Hegel, biện chứng là sự tự thủ tiêu của chính những quy định hữu hạn và là sự chuyển hóa của chúng sang những cái đối lập của chúng. Hegel cho rằng:“Trong tính quy định riêng có của nó, phép biện chứng thực ra là bản tính riêng, đúng thật của những quy định của giác tính[5], của những sự vật và của cái hữu hạn nói chung. Sự phản ánh [6] trước tiên vượt ra ngoài định mệnh luận biệt lập và là sự đặt cạnh nhau của thuyết định mệnh này, theo đó nó tự thiết lập chính nó trong mối quan hệ [với các định thức luận khác]. ] nhưng được giữ trong giá trị hiệu lực biệt lập của nó. Ngược lại, phép biện chứng [theo một cách nào đó] là sự khắc phục cái bên trong, nơi tính đơn phương và sự hạn chế của các quy định của giác tính biểu hiện như chúng là sự thật, nghĩa là như sự phủ định của chúng [các quy định này] . Tất cả những gì đã kết thúc là những gì bị hủy diệt. Vì vậy, phép biện chứng cấu thành linh hồn thúc đẩy sự tiến bộ của Khoa học và là nguyên tắc duy nhất mà nhờ đó mối liên hệ bên trong và tính tất yếu [sự gắn kết] đi vào nội dung của Khoa học, cũng chỉ ở chỗ nó có sự nâng cao thực sự của hữu hạn, không [đơn giản] bên ngoài, được tìm thấy. “Hiểu và thấy đúng phép biện chứng là điều quan trọng nhất. Nói chung, nó là nguyên lý của mọi chuyển động, mọi sự sống và mọi hoạt động (b) trong [thế giới] hiện tại. Cũng như vậy, phép biện chứng còn là linh hồn của mọi tri thức khoa học chân chính. [7] Về hình thức, phép biện chứng của Hegel bao gồm ba lĩnh vực, bắt đầu từ những phạm trù logic thuần túy đến lĩnh vực tự nhiên và kết thúc bằng phép biện chứng của toàn bộ quá trình lịch sử. Về nội dung, Hegel chia phép biện chứng thành tồn tại, bản chất và khái niệm. Trong khuôn khổ nghiên cứu của tiểu luận, tác giả tìm hiểu và trình bày những tư tưởng biện chứng trong học thuyết về tồn tại của Hegel. Thuyết tồn tại của Hegel được trình bày trong Bách khoa toàn thư về các khoa học triết học I - Khoa học logic, được Hegel xuất bản lần đầu năm 1817, lần thứ hai năm 1827, và lần thứ ba năm 2014 năm 1830. Học thuyết về bản thể của Hegel đề cập đến tư duy trong tính trực tiếp của nó . Tồn tại là cái vỏ ngoài cùng, trực tiếp nhất và nông cạn nhất mà con người có thể cảm nhận được và cụ thể hóa dưới các phạm trù chất, lượng và mức độ. Theo Hegel, tồn tại là “cái bắt đầu”, là “tư tưởng thuần túy, trực tiếp, không xác định”. Hegel nói: “Khi chúng ta bắt đầu suy nghĩ, chúng ta không có gì ngoài suy nghĩ trong sự thuần khiết vô điều kiện của nó, bởi vì để xác định cái này cần cái này và cái kia, nhưng lúc đầu chúng ta không có gì khác. Cái vô điều kiện mà chúng ta có ở đây là cái trực tiếp, không phải là cái không xác định qua trung gian, cũng không phải là sự vượt qua tất cả cái tất định luận, mà là tính tức thời của cái không xác định. , nó là cái không xác định trước bất kỳ thuyết xác định nào, là cái không xác định vì nó là cái đầu tiên. Đây là những gì chúng ta gọi là "sự tồn tại". Tồn tại là “cái không cảm thấy, không trực giác, không hình dung được, mà là tư duy thuần túy, và như vậy nó tạo thành điểm xuất phát”[10]. Hegel cũng lập luận rằng sự tồn tại thuần túy là sự trừu tượng thuần túy, và do đó là sự phủ định tuyệt đối, "sự hư vô". Sự tồn tại chỉ là cái hoàn toàn không tất định và hư vô cũng chính là tính không tất định. Hư vô và hiện hữu hợp nhất, sự hợp nhất này “trở thành”. Bấy giờ tồn tại và hư vô hợp nhất, tồn tại và hư vô cũng như tan biến vì mâu thuẫn của nó, trở thành tự nó sụp đổ thành một thể thống nhất mới, trong đó cả hai đều được siêu việt; kết quả là sự xuất hiện của "bản thể hiện hữu" ("bản thể được xác định", chứ không phải "bản thể thuần túy" ban đầu). Tồn tại là sự thống nhất hoặc thống nhất của tồn tại và hư vô, trong đó tính trực tiếp của các quy định này, và cùng với nó là mâu thuẫn của chúng, đã biến mất trong mối quan hệ của chúng. Về chất, chất là sự đồng nhất tất định, trực tiếp với tồn tại: “Tồn tại là tồn tại có tính quy định; thuyết quyết định này là thuyết quyết định trực tiếp hay đơn giản là thuyết quyết định hiện sinh: đó là Chất. Như một cái gì đó được phản ánh trong chính nó trong thuyết định mệnh này, sự tồn tại hiện tại là một cái gì đó hoặc một cái gì đó. Bản chất quyết định một cái gì đó là chính nó, và nếu bản chất bị mất đi, thì cái đó không còn là chính nó. chất chứa đựng sự phủ định. Nhưng không còn là hư vô trừu tượng nữa mà là tồn tại hiện hữu và một cái gì đó, nó (phủ định) chỉ là hình thức của “cái gì đó”: như một tồn tại khác. Chất quyết định cái này nhưng cũng tồn tại vì cái kia - cái gì đó. Sự tồn tại của bản chất, với tư cách là chính nó, đối lập với mối quan hệ này với mối quan hệ khác, là sự tồn tại tự thân. Trong sự tồn tại đang tồn tại, Hegel lập luận, sự phủ định vẫn trực tiếp đồng nhất với sự tồn tại, và sự phủ định này là cái mà chúng ta gọi là ranh giới. Cái gì đúng là nó nằm trong giới hạn của nó và nhờ vào giới hạn của nó. Nếu chúng ta xem xét kỹ hơn ý nghĩa của một đường biên giới, chúng ta sẽ thấy rằng bản thân nó chứa đựng một mâu thuẫn và bộc lộ tính biện chứng. Biên giới, một mặt, tạo thành hiện thực của tồn tại đang tồn tại, mặt khác, nó là sự phủ định của tồn tại này. Nhưng biên giới, với tư cách là sự phủ định của một cái gì đó, không phải là một cái hư vô trừu tượng nói chung, mà là một cái hư vô đơn giản đang tồn tại hay cái mà chúng ta gọi là “cái khác”. Tuy nhiên, cái khác cũng không phải là thứ mà chúng ta chỉ tìm thấy như thể một thứ gì đó cũng có thể được nghĩ ra nếu không có nó; ngược lại, một cái gì đó tự nó là một cái gì khác, và ranh giới của một cái gì đó trở thành khách quan đối với nó trong cái khác. Một cái gì đó trở thành một cái gì đó khác - là một phủ định cụ thể, nhưng bản thân cái khác cũng là một cái gì đó (tức là hữu hạn và khả biến), vì vậy cái này cũng trở thành cái khác, và cứ như vậy cho đến vô tận. Về lượng, nếu chất là một quy luật nội tại thì ngược lại, lượng là một quy luật ngoại tại, không quan tâm đến tồn tại, lượng không phải là một bộ phận của bản thân tồn tại. Về cơ bản, số lượng được thiết lập bởi tính xác định độc quyền mà nó ngụ ý, là số lượng (Lượng tử) hoặc số lượng có hạn. Đại lượng là đại lượng có thuộc tính hoặc ranh giới xác định. Nhờ cái Một, tức là cái tuyệt đối có điều kiện giới hạn nó, bất kỳ đại lượng nào cũng có một tính tất định nhất định. Quy tắc đơn vị giúp xác định chính xác có bao nhiêu Đơn vị được bao gồm trong đại lượng. Như vậy, trong lượng, cái Một không chỉ là nguyên tắc giới hạn mà còn là nguyên tắc đếm, nên lượng xác định là hoàn toàn về số: là số, lượng là hoàn toàn xác định. ranh giới của nó không trừu tượng mà là những Cái nhất định tạo nên con số. Còn “giới hạn” là cấp độ thứ ba của tồn tại, là sự thống nhất giữa lượng và chất, là sự thật cụ thể của tồn tại. Giới hạn là đại lượng mang đặc tính của chất và là đại lượng mà một sinh vật hoặc chất đang tồn tại gắn liền với nó. Có thể nói giới hạn là một chất được định lượng, nghĩa là một chất được ấn định một đại lượng nhất định và là đại lượng riêng của nó. Ngược lại, chúng ta cũng có thể nói rằng giới hạn là một đại lượng hóa học. Giống như sự thống nhất giữa chất và lượng, giới hạn là sự tồn tại hoàn toàn. Khi chúng ta nói về sự tồn tại, trước tiên nó xuất hiện như một cái gì đó hoàn toàn trừu tượng và không có bất kỳ điều kiện nào; nhưng về bản chất, sự tồn tại là một cái gì đó tự quyết định chính nó, và đạt được một mức độ hoàn toàn tất định luận. Trong chừng mực nó ở trong giới hạn, sự thống nhất giữa chất và lượng hiện diện trong giới hạn thoạt đầu chỉ là bản thân nó (tiềm ẩn) và chưa được xác lập. Về mặt này, một mặt, các quy định về lượng của sinh vật hiện có có thể được sửa đổi mà chất lượng của nó không bị ảnh hưởng, nhưng mặt khác, sự tăng giảm vô cảm này cũng có biên giới mà sự giao thoa của nó làm thay đổi bản chất. Nhưng bây giờ, khi lượng có mặt trong ranh giới vượt qua một ranh giới nhất định, chất tương ứng qua ranh giới đó cũng bị triệt tiêu. Tuy nhiên, cái bị phủ nhận như vậy không phải là chất nói chung, mà chỉ là chất cụ thể này, và vị trí của nó ngay lập tức bị chiếm giữ bởi một chất khác. Hai quá trình chuyển đổi này, từ chất sang lượng và từ lượng sang chất, một lần nữa có thể được hình dung như các quá trình vô hạn - như sự tự hủy và sự phục hồi của giới hạn ở mức độ vô hạn. Từ đo lường, chúng ta sẽ chuyển sang lĩnh vực chính thứ hai của Ý tưởng, đó là Chất. Qua nghiên cứu nêu trên, chúng ta thấy rằng học thuyết về tồn tại của Hegel chưa đựng những tư tưởng biện chứng sâu sắc. Hegel đã xem xét tồn tại trong sự vận động không ngừng; sự vận động là sự tự thân vận động; sự thống nhất và chuyển hóa của các mặt đối lập; mâu thuẫn là nguồn gốc động lực của sự phát triển; Hegel đã xem xét chất, lượng trong mối liên hệ, tác động lẫn nhau; vừa thống nhất, vừa phủ định,… Tuy nhiên, hạn chế trong phép biện chứng của Hegel đó là phép biện chứng của Hegel là biện chứng duy tâm, sự vận động, phát triển từ “tồn tại thuần túy” nào đó, từ “ý niệm tuyệt đối” chứ không phải từ vật chất. 

3. Sự kế thừa triết học của Marx đối với tư tưởng biện chứng của Hegel trong học thuyết về tồn tại 

Dù xuất phát từ lập trường thế giới quan duy tâm, nhưng triết học của Hegel, xét về phương pháp biện chứng, là có ý nghĩa cách mạng, thể hiện quá trình liên hệ, tác động, chuyển hóa và phát triển không ngừng của thế giới. Đó là sự phỏng đoán tài tình về “biện chứng của sự vật trong biện chứng của khái niệm” (Lenin). Engels khẳng định: “Nhưng ý nghĩa thật sự và tính chất cách mạng của triết học Hegel… chính là ở chỗ nó đã vĩnh viễn kết liễu tính tối hậu của những kết quả của tư tưởng và của hành động con người”[12], “nền triết học mới của Đức đã đạt tới đỉnh cao của nó trong hệ thống của Hê-ghen, trong đó lần đầu tiên và đây là công lao to lớn của ông – toàn bộ thế giới tự nhiên, lịch sử và tinh thần được trình bày, như là một Quá trình, nghĩa là luôn luôn vận động, biến đổi, biến hóa và phát triển, và ông đã cố vạch ra mối liên hệ nội tại của sự vận động và phát triển ấy”[13]. Dựa trên phép biện chứng duy tâm của Hegel, các nhà triết học của Mác đã tiếp thu “cái cốt hợp lý” của phép biện chứng để hình thành phép biện chứng duy vật - phép biện chứng khoa học và cách mạng. lý luận về sự phát triển ở dạng đầy đủ nhất, sâu sắc nhất và vô tư nhất, lý luận về tính tương đối của tri thức nhân loại” (Lênin). Các nhà triết học mác-xít cho rằng “ở Hegel, phép biện chứng lộn ngược. Chỉ cần xây dựng lại nó sẽ lộ ra cốt lõi logic đằng sau lớp vỏ thần bí. Các nhà triết học mácxít đã phát hiện ra rằng cốt lõi hợp lý của phương pháp biện chứng của Hegel là động lực tự thân. Nội dung duy lý sâu sắc của tầm nhìn trên đây của Hegel là mối quan hệ tất yếu, nguồn gốc nội tại của những khác biệt. Đối với tư tưởng biện chứng trong học thuyết về tồn tại của Hegel được trình bày ở trên, ngoại trừ thay thế thế giới quan duy tâm trong triết học Hegel bằng thế giới quan duy vật, có thể thấy triết học Marx đã tiếp thu hầu như toàn bộ những nội dung biện chứng của Hegel và phát triển nó. Triết học Marx cũng coi sự vận động của thế giới là sự vận động, phát triển không ngừng. Nếu Hegel cho rằng thế giới bắt đầu từ ý niệm tuyệt đối, tồn tại thuần túy thì triết học Marx cho rằng thế giới bắt nguồn tự vật chất, thế giới thống nhất ở tính vật chất. Nếu Hegel coi tồn tại là“cái không cảm giác được, không trực quan được, không hình dung được, mà là tư tưởng thuần túy và với tư cách ấy, nó tạo nên điểm bắt đầu”thì triết học Marx coi“vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan, được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác con người” (Lenin), nghĩa là vật chất đối lập hẳn với tồn tại. Những tư tưởng biện chứng trong học thuyết về tồn tại của Hegel đã tạo tiền đề để triết học Marx xây dựng phép biện chứng duy vật thành một hệ thống bao gồm hai nguyên lý (nguyên lý mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển), ba quy luật cơ bản (quy luật về sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập, quy luật lượng – chất và quy luật phủ định của phủ định). (Trong thuyết tồn tại của Hegel, các phạm trù không được đề cập cụ thể nên không trình bày trong tiểu luận này). Sự kế thừa của triết học Mác đối với phép biện chứng của Hegel là kế thừa “hạt nhân hợp lý” và phát triển nó trở nên hoàn thiện hơn. Phép biện chứng của triết học Marx "không những khác về cơ bản với phương pháp của Hegel, mà còn hoàn toàn trái ngược với nó". Sự đối lập này là sự đối lập giữa xuất phát điểm của hệ thống triết học, hai thế giới quan duy vật và duy tâm, đồng thời cũng là điểm khác biệt lớn nhất giữa phép biện chứng của triết học Mác với phép biện chứng của Hegel. . Nhiều nhà triết học đã cảm thấy rằng nếu loại bỏ xuất phát điểm trong thế giới quan duy tâm của Hegel, thì chúng ta không thể phân biệt giữa triết học Mác và triết học Hegel. Hegel là một triết gia có ảnh hưởng đến vô số nhân vật, bao gồm: - những người hâm mộ anh ấy (Bauer, Marx, Bradley, Sartre, Küng) - những kẻ vu khống ông (Schelling, Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger, Russell). Nhà triết học người Pháp Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) đã viết rằng "Tất cả những tư tưởng triết học vĩ đại của thế kỷ trước, triết học của Marx và Nietzsche, hiện tượng học, chủ nghĩa hiện sinh Đức và phân tâm học, tất cả đều bắt đầu từ Hegel."