Mối quan hệ giữa pháp luật và đời sống [Chi tiết 2024]

1. Mối quan hệ giữa pháp luật và kinh tế 

Thị trường và pháp luật, thị trường và pháp quyền; thương mại và đạo đức, công bằng... chúng có tương thích với nhau không? Nếu các quan hệ thị trường do pháp luật thiết lập bảo đảm tự do và bình đẳng trong hành lang pháp lý thì không có sự đối lập giữa thị trường, thương mại và pháp luật. Sự phát triển của thị trường pháp lý trong điều kiện như vậy là biểu hiện của quá trình dân chủ thống nhất. Từ triết lý này, hãy xác định vai trò của pháp luật trong nền kinh tế ngày nay. Tất nhiên, mọi thứ đều là tương đối. Luật cần phải thay đổi căn bản. Thay đổi trước tiên phải bắt đầu với các nhà lập pháp. Nhiệm vụ của nhà lập pháp là xác định giới hạn và phương thức điều chỉnh của pháp luật đối với các quan hệ và hoạt động kinh tế. Luật pháp quyền phải xác định cho cá nhân, tổ chức một phạm vi hoạt động tự do, lĩnh vực xác định không chỉ những hành vi cần thiết mà cả những hành vi có thể thực hiện được. Pháp luật phải thực sự là thước đo của công lý, lẽ phải, cùng một lượng (phạm vi) đối với những người khác nhau - phạm vi tự do trong khuôn khổ pháp luật. Pháp luật cần quy định rõ ràng, minh bạch về quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm của cá nhân, tổ chức; điều tiết hợp lý giữa quyền tự do và trách nhiệm, giữa cái bị cấm và cái được phép làm để vận dụng dần các nguyên tắc của pháp luật trong nhà nước pháp quyền “làm những gì pháp luật không cấm” và “chỉ được làm những gì pháp luật cho phép”. Tiêu chí cơ bản của một hệ thống pháp luật đúng và tốt sẽ là một hệ thống pháp luật mô tả được những phương án lựa chọn hành vi phù hợp với quy luật khách quan, hài hòa với lợi ích cá nhân, cộng đồng và xã hội, là hiện thân của các giá trị chân - thiện - ích - đẹp. Pháp luật ngày nay cũng phải được hiểu, đánh giá và đưa vào thực tế theo bộ công cụ kiểm định này.

mối quan hệ giữa pháp luật và đời sống

 2. Mối quan hệ giữa pháp luật và cá nhân

 Là một trong những công cụ cơ bản để điều chỉnh hành vi và các quan hệ xã hội, pháp luật không thể gắn với con người - chủ thể sáng tạo và thực hành pháp luật. Nhưng đâu là sự khác biệt khi chúng ta đặt câu hỏi: “nhà nước và cá nhân” và “luật pháp và cá nhân”? Trong khi lý luận từ lâu đã khẳng định mối quan hệ biện chứng tất yếu giữa Nhà nước và pháp luật, chưa kể pháp luật cũng do Nhà nước định nghĩa, “do Nhà nước áp dụng”…? Bên cạnh những điểm tương đồng và thống nhất, chẳng hạn khi nói đến “nhà nước” không thể không nói đến pháp luật trong mối quan hệ với cá nhân. Đã chọn là một tất yếu để xây dựng nhà nước pháp quyền và phát triển xã hội theo lý tưởng pháp quyền, cần phải đi sâu nghiên cứu, xem xét mối quan hệ giữa pháp luật và cá nhân, một quyền con người của con người và do chính con người - chủ thể sáng tạo và hoàn thiện pháp luật. Mọi tư tưởng và hành động coi nhà nước thượng tôn pháp luật, tuyệt đối mệnh lệnh, quyết định hay coi thường pháp luật đều phải bị xóa bỏ. Cả đối nội và đối ngoại xã hội, nhà nước được quản lý bằng pháp luật, có thể nói một cách trực quan - nhà nước là một thiết chế pháp luật hoàn chỉnh nhất, một “thiết chế pháp luật vĩ đại”. Chỉ khi nhà nước được thiết lập với tư cách là một tổ chức hợp pháp hoạt động trên cơ sở pháp luật và tuân theo pháp luật thì ý tưởng về một nhà nước pháp quyền mới thực sự trở thành hiện thực. Pháp luật hiện đại phải kết hợp hài hòa các phẩm chất tự nhiên của cá nhân với tư cách là một thực thể tự nhiên, sinh học và xã hội. Việc thực hiện nguyên tắc được làm mọi điều pháp luật không cấm và gắn với các nguyên tắc đạo đức sẽ bảo đảm yêu cầu này được tôn trọng. Chuyên môn về vấn đề này xin ở một diễn đàn khoa học khác. 

3. Mối quan hệ giữa pháp luật và chính trị 

Đây là một vấn đề phức tạp và đa dạng: một cách khái quát nhất, chính trị thể hiện quan hệ giữa các giai cấp, tầng lớp và các nhóm lợi ích; các nhóm dân tộc và các đảng phái; tôn giáo; quốc gia, sự tham gia của con người vào hoạt động của nhà nước và của các thể chế xã hội. Xu hướng trong thế giới đương đại là nhà nước phải luôn nhìn nhận và tìm kiếm sự đồng thuận của các thiết chế xã hội. Sự đa dạng của đời sống chính trị không lấy đi vị thế quyền lực vốn có của nhà nước. Chính trị là một hiện tượng xã hội rộng lớn hơn nhiều so với hoạt động của nhà nước. Bên cạnh các thể chế chính trị truyền thống như đảng chính trị, ngày càng có nhiều thể chế xã hội trong thời hiện đại. Cần nghiên cứu, tìm hiểu mối quan hệ giữa pháp luật và xã hội dân sự bên cạnh mối quan hệ giữa nhà nước và xã hội dân sự. Cả nhà nước pháp quyền và xã hội dân sự đều hoạt động trong khuôn khổ pháp luật, mặc dù xã hội dân sự đa dạng và phức tạp hơn nhiều. Không thể nói về pháp quyền hay chính trị mà không có xã hội dân sự. Đồng thời, mối quan hệ giữa pháp luật và chính trị cũng là điều không thể bỏ qua. Không thể thay thế chính trị cho pháp luật hoặc bỏ qua chính trị. 

4. Mối quan hệ giữa pháp luật và nhà nước

 Việc xây dựng nhà nước pháp quyền đã và đang đặt ra nhiều vấn đề cần được suy nghĩ, nhìn nhận lại, trong đó có mối quan hệ giữa nhà nước và pháp luật. Trong nghiên cứu và giải quyết các vấn đề xã hội, cần phải quan tâm lý giải mối quan hệ hữu cơ giữa nhà nước - con người - các hiện tượng quy luật, và “không thể xem xét một cách tách rời những vấn đề đó”. Nhà nước và pháp luật trong thực tế sinh hoạt đôi khi có thể đi theo những hướng khác nhau, mâu thuẫn với nhau ở mức độ nào đó tùy thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh khách quan và chủ quan. Mâu thuẫn là những sự vật, hiện tượng không thể tránh khỏi trong một thể thống nhất. Nhà nước và pháp luật không thể có ngoại lệ đối với quy luật khách quan này. Tính biện chứng của mối quan hệ giữa nhà nước và pháp luật là ở chỗ, sự tác động của nhà nước đối với pháp luật không phải là tuyệt đối và ngược lại. Khi nghiên cứu mối quan hệ giữa nhà nước và pháp luật không chỉ tính đến sự thống nhất bên trong, tính tất yếu lẫn nhau của nhà nước và pháp luật mà còn phải tính đến sự khác biệt, sự không đồng bộ hoặc mâu thuẫn tất yếu của nhà nước và pháp luật. Sự không đồng bộ giữa nhà nước và pháp luật thể hiện ở nhiều vấn đề cụ thể, như sự không đồng bộ giữa cơ cấu, tổ chức của nhà nước với hoạt động lập pháp, thi hành, giải thích, phổ biến, giáo dục. Trình độ, nhận thức và đạo đức nghề nghiệp của các ứng viên luật thường tụt hậu so với lý luận khoa học và thực tiễn, thậm chí là những quy định mới của pháp luật. Trong điều kiện hiện nay, vai trò và năng lực phù hợp là vô cùng quan trọng trong mọi hoạt động của nhà nước và xã hội. Trong thực tiễn, nhiệm vụ xây dựng, hoàn thiện bộ máy nhà nước phải được tiến hành song song, đồng bộ với việc hoàn thiện pháp luật và tổ chức áp dụng pháp luật. Trong xây dựng văn bản quy phạm pháp luật, thể hiện mối quan hệ giữa nhà nước và pháp luật không chỉ có nghĩa là xác định rõ nội dung - quyền, nghĩa vụ hay chế tài mà còn phải quy định rõ ràng, minh bạch cơ chế thi hành và chế độ trách nhiệm pháp lý trong lĩnh vực luật tương ứng. Trong việc áp dụng và thực hiện pháp luật nói chung, yêu cầu đặt ra là sự tương ứng giữa các quy định của pháp luật với năng lực, phẩm chất và kỹ năng của các chủ thể tương ứng. Chẳng hạn, các quy định về tự do dân chủ phải được thực hiện bởi những người yêu chuộng tự do, dân chủ, có trách nhiệm với cộng đồng, xã hội và bản thân. 

5. Mối quan hệ giữa pháp luật với các loại quy phạm xã hội khác

 Tại sao trong một xã hội hiện đại, thượng tôn pháp luật, các quy phạm xã hội nói chung không những không mất đi hoặc hạn chế tác dụng mà còn tăng vai trò điều chỉnh các quan hệ xã hội? Pháp luật không có lịch sử riêng của nó, xét một cách biện chứng trong mối quan hệ với lịch sử xã hội và lịch sử tập quán. Trên thế giới đã bắt đầu xuất hiện quan điểm về tính đa dạng của pháp luật theo nghĩa rộng, trong đó pháp luật của nhà nước chiếm vị trí trung tâm, nhưng không được phép loại bỏ các loại pháp luật khác, nhất là trong bối cảnh xã hội dân sự dưới chế độ pháp quyền. Do đó, sẽ hợp lý hơn nếu không có quy định: chỉ áp dụng tập quán trong trường hợp không có luật. Sự vắng mặt của pháp luật chỉ là một trong những lý do cơ bản. Tập quán và phán quyết không chỉ là giải pháp tạm thời khi chưa có các quy định pháp luật tương ứng. Sự kết hợp giữa thực thi pháp luật nhà nước và tập quán về nguyên tắc là sự kết hợp song song, bổ sung và tất yếu xuất phát từ chính thực tế cuộc sống. Câu hỏi duy nhất là: loại tập quán nào nên được áp dụng, theo cơ chế nào và ở mức độ nào thì nó phải được quy định bởi pháp luật. Nhìn ra thế giới, nhiều nước cũng đang giải quyết vấn đề này theo nguyên tắc tương tự. Sự tác động trở lại của quy phạm xã hội và pháp luật đối với nhau cũng có nhiều mặt, tích cực hoặc tiêu cực, hỗ trợ hoặc cản trở việc thực hiện và xây dựng pháp luật. Xu hướng chung là các quy phạm xã hội ngày càng nâng cao vị trí, vai trò điều chỉnh các quan hệ xã hội trong xã hội hiện đại và các nhà nước luôn nhận thức rõ vấn đề này để có những quan điểm, giải pháp cụ thể trong lĩnh vực pháp luật và quản lý xã hội. Trong những năm gần đây, đã có sự chuyển hóa các chuẩn mực đạo đức thành nội dung pháp luật, hoạt động chấp hành pháp luật và nhận thức pháp luật. Đồng thời, yêu cầu của pháp luật cũng được chuyển thành quan niệm, chuẩn mực đạo đức, lương tâm và hành vi đạo đức của con người. Một khi các quy tắc và quan niệm đạo đức được hệ thống hóa, chúng cũng được nội tại hóa thành lẽ sống và tiêu chí đánh giá con người. Vai trò của pháp luật và đạo đức trong mối quan hệ với nhau và với đời sống xã hội đã rõ, nhưng việc thể hiện nó trong pháp luật và áp dụng lại vô cùng khó khăn, nhất là trong việc thực hiện pháp luật. Trong các vấn đề đạo đức hiện nay, vấn đề được xã hội quan tâm nhất có lẽ là đạo đức nghề nghiệp. Cần tham khảo kinh nghiệm lập pháp của các nước về đạo đức công vụ, đạo đức nghề nghiệp gắn chặt với quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều nước trên thế giới, trong quy định và thực hiện dân chủ luôn quy định vấn đề đạo đức và trách nhiệm - trách nhiệm chính trị, xã hội và pháp luật.

 6. Mối quan hệ giữa pháp luật và phương tiện điều chỉnh không mang tính quy phạm 

Văn học, nghệ thuật với các loại hình phong phú có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc điều chỉnh ý thức và hành vi của con người. Văn học nghệ thuật tuy không được thể hiện thành “điều”, “khoản”, không có cái gọi là “phạt”, nhưng thực chất nó có vai trò rất lớn, có thể dẫn dắt con người ở nhiều cách ứng xử, hướng thiện, hướng ác hoặc trung lập; cùng chiều hoặc đối lập với pháp luật và đạo đức xã hội. Ý thức là phương tiện điều chỉnh không mang tính quy luật, có vai trò to lớn đối với đời sống con người. Các phương tiện điều chỉnh phi quy phạm không nêu chính xác các yêu cầu được mô hình hóa - chuẩn hóa, không có định nghĩa chính xác, không mang tính mệnh lệnh, không thấy bóng dáng của các chế tài... mà chỉ ở dạng nguyên tắc, khái niệm, mục đích và phương tiện. Việc nghiên cứu vấn đề nhân cách, lối suy nghĩ và quan hệ con người có ý nghĩa thực tiễn to lớn trong hoạt động lập pháp. Mặt khách quan của các quy phạm pháp luật tự nó không dẫn đến điều gì, chúng phải đi qua lăng kính, qua sự xem xét của con người, nhà lập pháp hay người thực thi, người phán xử luật cũng là con người. Do đó, cần đưa vào danh mục các quan hệ pháp luật những nhân tố mới, những biểu hiện mới của các quan hệ truyền thống, phù hợp với đời sống. Điều này sẽ góp phần tích cực vào việc xây dựng và thực thi chính sách, pháp luật. Đặc biệt, cần quan tâm đến công tác nghiên cứu, khảo sát dư luận xã hội và pháp luật. Khu vực này chỉ mới được đề cập gần đây. Thật vậy, hành vi của con người và các loại quan hệ xã hội đều bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các phương tiện điều chỉnh mang tính chuẩn mực và không chuẩn mực. Trong đấu tranh phòng ngừa các hành vi vi phạm pháp luật và nâng cao ý thức, lối sống chấp hành pháp luật cần đặc biệt quan tâm nghiên cứu tác động tổng hợp này. Trên bình diện lý luận, cần phát triển, nghiên cứu và thực hành xã hội học pháp luật, chuyển từ xã hội học hành vi, xã hội học lập pháp, xã hội học áp dụng pháp luật, xã hội học ý thức pháp luật... Luật học, lập pháp, hành pháp và tư pháp là lĩnh vực hoạt động đa ngành, liên ngành cao nên cần có cơ sở xã hội học, kỹ thuật, khoa học xã hội, nhân văn, nghệ thuật và nhiều lĩnh vực.