Chiếm dụng văn hoá là gì

1.Hiểu về chiếm đoạt văn hóa

Chiếm đoạt văn hóa được hiểu là việc sử dụng, khai thác các yếu tố hoặc bí quyết, phương pháp văn hóa của một nhóm khác, một cộng đồng khác. Riêng trường hợp của nhà văn Jeanine Cummins, có tới 140 nhà văn đã ký đơn kêu gọi tẩy chay tiểu thuyết American Dirt vì tác giả là người da trắng gốc Ireland nhưng lại viết sách về đề tài… người Mexico nhập cư. 

 Cáo buộc “chiếm đoạt văn hóa”  ngày càng trở nên phổ biến trong các lĩnh vực ẩm thực, thời trang, thiết kế và giải trí và mở rộng ra nhiều lĩnh vực. 

  Ví dụ như những chiếc mũ lông vũ của người Mỹ bản địa trong  buổi trình diễn thời trang Victoria's Secret, người da trắng thắt bím tóc dreadlock (thường là màu đen), những chiếc băng đô Gucci trông giống người  Sikh đến từ Ấn Độ, người Pháp da trắng mở cửa hàng bán hummus (đặc sản  Trung Đông)… là một vài ví dụ. những người phản đối sự chiếm đoạt văn hóa. 

  Cách đây ít lâu, cộng đồng m

chiếm dụng văn hoá là gì

ạng Việt  cũng bức xúc vì ca sĩ người Mỹ Kacey Musgraves mặc áo dài Việt Nam,  nhiều người còn nhanh chóng cho đây  là  hành vi chiếm đoạt văn hóa.  Không khó để  thấy rằng văn hóa phương Tây vốn đã  “toàn cầu hóa”  hiếm khi là “nạn nhân” của sự chiếm đoạt văn hóa. Mặt khác, việc sử dụng hoặc khai thác các yếu tố văn hóa truyền thống  “thiểu số”, ít lan tỏa, bởi một cá nhân hoặc tổ chức không thuộc  nền văn hóa truyền thống này, sẽ bị quy tội chiếm đoạt văn hóa. 

  Phản ứng đối với hành vi này khá đa dạng, từ các phong trào phản đối, tẩy chay trên mạng xã hội, trên các phương tiện truyền thông cho đến các hoạt động chính thức của chính phủ, nhất là khi các thương hiệu quốc tế khai thác và trục lợi từ các yếu tố văn hóa truyền thống mà không có động thái hợp lý  thể hiện  sự thừa nhận nguồn gốc của giá trị văn hóa này. 

 Khi các yếu tố văn hóa truyền thống được cách điệu hóa, đổi mới để tạo ra những sáng tạo phái sinh khác thì chúng có thể được bảo vệ. Vì vậy, khuyến khích  phục hồi văn hóa truyền thống như nguồn cảm hứng sáng tạo nghệ thuật cũng là một trong những giải pháp nhằm gìn giữ, bảo vệ hiệu quả  tài sản trí tuệ truyền thống của các dân tộc.  Năm 2021, Bộ trưởng Bộ Văn hóa  Mexico đã yêu cầu Zara và hai thương hiệu thời trang khác giải thích về việc sử dụng họa tiết trang trí của một số dân tộc thiểu số ở Mexico trong  bộ sưu tập thời trang của họ, đồng thời công nhận hành vi "vay mượn" văn hóa này. Mặc dù vụ việc đã lên tiếng  trên các phương tiện truyền thông, nhưng những người dân tộc thiểu số  sở hữu các hoa văn trang trí  trên đã không nhận được bất kỳ khoản bồi thường vật chất nào.  

2.Một số trường hợp thực tế

 Trong một ví dụ khác, hãng thời trang MadHappy của Mỹ đã tung ra  bộ sưu tập áo phông in hình  con dấu và các biểu tượng khác của Quốc gia da đỏ Navajo. Chỉ đến khi MadHappy  biết rằng các thiết kế  trên  được bảo vệ bởi luật bản quyền, công ty  mới ngừng sản xuất và bán các mặt hàng nói trên, cũng như giới thiệu một chương trình đào tạo cho nhân viên  nhạy cảm về văn hóa. 

 Ngoại trừ một số trường hợp “lạm dụng” khái niệm chiếm đoạt văn hóa dẫn đến  phản ứng thái quá và hạn chế  tự do sáng tạo,  chúng ta phải nhìn nhận sự bất hợp lý khi các yếu tố văn hóa truyền thống của nhiều dân tộc thiểu số đã và đang bị  khai thác  một cách tự do về mặt kinh tế và... miễn phí bởi những người quyền lực và giàu có. xã hội, trong khi bản thân các dân tộc sở hữu các yếu tố này  không được hưởng lợi từ tài sản. Không chỉ vậy, trong một số trường hợp, các yếu tố văn hóa bị sử dụng  không phù hợp, thiếu  tôn trọng  (như trường hợp ca sĩ Kacey Musgraves mặc áo dài Việt Nam một cách thô tục, hay như trường hợp Jean Paul Gaultier xăm hình chữ Maori tā moko  để quảng cáo  thời trang và sản phẩm kính mắt với khẩu hiệu phản cảm “Tôi sẽ ăn gan của bạn và trông thật tuyệt khi làm điều đó” và luôn trông sành điệu) dẫn đến nguy cơ không thể hiện trọn vẹn những giá trị văn hóa này. 

 Hiện tại, chiếm đoạt văn hóa không phải là một khái niệm pháp lý. Không có luật quốc tế hay quốc gia nào điều chỉnh hành vi này, và do đó sẽ không ai bị truy tố về tội chiếm đoạt văn hóa. 

 Dưới góc độ pháp luật sở hữu trí tuệ (SHTT), các yếu tố văn hóa truyền thống đã tồn tại  lâu đời nên  không còn  tính mới, tính sáng tạo nên không thể được pháp luật SHTT bảo hộ. Tuy nhiên, khi các yếu tố này được tạo kiểu và làm mới để tạo ra các tác phẩm phái sinh khác, chúng hoàn toàn có thể được bảo vệ. Vì vậy, khuyến khích  phục hồi văn hóa truyền thống như nguồn cảm hứng sáng tạo nghệ thuật cũng là một trong những giải pháp nhằm gìn giữ, bảo vệ hiệu quả  tài sản trí tuệ truyền thống của các dân tộc. 

  Cần nói thêm rằng vào năm 1997, Ủy ban Nhân quyền của Liên hợp quốc đã ban hành Tuyên bố Mataatua về Quyền sở hữu Trí tuệ và Văn hóa Bản địa, công nhận rằng hệ thống pháp luật hiện hành không đáp ứng được nhu cầu bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ truyền thống, và  cần phải xây dựng mới, pháp luật  phù hợp hơn. Năm 2003, gần 150 quốc gia đã ký  Công ước Bảo vệ Di sản Văn hóa Phi vật thể của UNESCO, với mục đích đảm bảo sự tôn trọng  di sản văn hóa phi vật thể của các cộng đồng. Đặc biệt, năm 2017, đại diện từ 189 quốc gia đã kêu gọi Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) đưa khái niệm “chiếm đoạt văn hóa” vào pháp luật của WIPO,  nhận thấy nguy cơ  yếu tố văn hóa truyền thống bị các thương hiệu nước ngoài khai thác một cách bất hợp lý.  

 Hiện nay, một số thương hiệu nổi tiếng cũng đã thay đổi chiến lược để tránh bị cáo buộc chiếm đoạt văn hóa, chẳng hạn như trực tiếp hợp tác với các nghệ nhân địa phương để khai thác tài sản văn hóa truyền thống, qua đó góp phần bảo vệ và phát triển tài sản văn hóa địa phương. Có lẽ điều quan trọng nhất  là thiết lập  mối quan hệ dựa trên  sự tôn trọng và mong muốn bảo tồn các giá trị văn hóa và góp phần truyền tải các thông điệp văn hóa chứ không  chỉ  dựa trên  lợi ích chung.