Cộng đồng các dân tộc thiểu số vùng Trường Sơn - Tây Nguyên nói chung, người Gia Rai nói riêng đều theo chế độ mẫu hệ. Chế độ mẫu hệ trong xã hội truyền thống của người Gia Rai do phụ nữ thống trị và được thể hiện trong nhiều mặt của đời sống. Đặc biệt, cầu thang của nhà dài - một yếu tố thể hiện rõ nét mẫu hệ trong xã hội, văn hóa cũng như trong quan niệm sống của người Gia Rai. Nhà dài (tiếng Dlông) là một công trình kiến trúc độc đáo của người Gia Rai, phân bố chủ yếu ở vùng Đông Nam tỉnh Gia Lai, nơi sinh sống của nhóm Gia Rai Mthur và Gia Rai Chơr. Người Gia Rai vùng này không làm nhà rông, chỉ làm nhà dài. Như vậy, trang trại không chỉ là nơi sinh hoạt của gia đình mà đôi khi còn là nơi sinh hoạt, hội họp của cộng đồng khi cần điều hành các công việc của làng xã (nhà trưởng làng, trưởng làng, trưởng làng). trưởng thôn).
Nhà dài được làm chủ yếu bằng các vật liệu như: Gỗ làm cột, kèo, xẻ làm sàn; tranh dùng để lợp nhà; tre, nứa, ô mục dùng để làm vách... Điểm nhấn trong kiến trúc nhà dài Gia Rai là cầu thang. Mỗi ngôi nhà trang trại đều có một cầu thang chính nằm ở đầu hồi, mặt chính của ngôi nhà và một cầu thang phụ ở phía sau. Một số nhà còn làm thêm các cầu thang phụ khác để lên xuống cửa hông khi làm việc, hoặc khi thực hiện các nghi lễ cúng bái. Loại cầu thang này được làm rất đơn giản, chỉ bằng một đoạn tre hoặc một thanh gỗ nhỏ.
Cầu thang (konam) trước nhà được coi là cầu thang chính, khách vào nhà phải đi qua cầu thang này. Chiều dài - rộng, cao - ngắn của cầu thang phụ thuộc vào việc gia chủ làm nhà cao hay thấp, hoàn cảnh kinh tế giàu hay nghèo. Nguyên liệu làm cầu thang thường là gỗ dổi, là loại gỗ tốt, có độ bền cao, ít bị mục, nứt, mối mọt.
Nhà dài có cầu thang đầu hồi của người Gia Rai ở huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai. Nhà dài có cầu thang đầu hồi của người Gia Rai ở huyện Phú Thiện, tỉnh Gia Lai. Người Gia Rai quan niệm số lẻ là số may mắn nên khi làm cầu thang, số bậc trên mỗi cầu thang cũng được tính toán, tính toán kỹ lưỡng và theo số lẻ (3, 5, 7). Thông thường, loại cầu thang 7 bậc là phổ biến nhất. Việc làm cầu thang theo số lẻ được người Gia Rai lý giải sẽ mang lại may mắn, thịnh vượng cho gia chủ.
Cầu thang chính của nhà dài Gia Rai phong phú về loại hình và được sáng tạo với nhiều hình thức khác nhau: Cầu thang đơn giản (không có chi tiết điêu khắc); Cầu thang có chạm khắc đôi nhũ hoa (lụa trầm) của người phụ nữ; Cầu thang có chạm khắc biểu tượng mặt trăng (yă blan), ngà voi, rau mùi...
Cầu thang nhà dài của người Gia Rai được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. (Ảnh: Xuân Toàn)
Cầu thang nhà dài của người Gia Rai được lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai
Cầu thang của nhà dài được người Gia Rai chia làm hai phần: Phần thứ nhất là bậc tam cấp, được khoét để vừa (độ nghiêng) bàn chân và sải chân khi lên xuống nhà dài. Phần thứ hai là nửa trên của cầu thang – nơi đặt các chi tiết điêu khắc, thường chiếm khoảng 1/4 chiều dài của cầu thang.
Tuy nhiên, đây chỉ là tỷ lệ tương đối, bởi nó còn phụ thuộc vào độ dài hay số bậc của mỗi cầu thang và độ cao - thấp của mỗi ngôi nhà. Phần trên của cầu thang hơi cong, mềm mại, hình bầu ngực hoặc hình vầng trăng rất sinh động. Những thiết kế này được coi là biểu tượng của sức mạnh và uy quyền của người phụ nữ trong văn hóa mẫu hệ của người Gia Rai. Bầu vú là biểu tượng của sự sinh tồn, nguồn sống. Giống như người mẹ, người phụ nữ có bầu ngực để duy trì sự sống của con người. Nó còn là biểu tượng của sự viên mãn, viên mãn trong cuộc sống của con người.
Chi tiết chạm khắc mặt trăng trên bậc cầu thang của nhà dài Gia Rai cũng là một biểu tượng âm (nữ). Hoa văn trang trí trên cầu thang còn được coi là biểu tượng của sự giàu sang, quyền quý. Trước đây, chỉ những gia đình khá giả, có tiếng nói trong làng mới làm cầu thang với những hoa văn trang trí sinh động này.
Nếu là người Ê Đê, cầu thang của nhà dài thường có 2 bậc thang với 2 biểu tượng: mặt trăng (tính âm), mặt trời (tính dương). Ở người Gia Rai, không có cầu thang nào mang biểu tượng dương. Đây là một trong những điểm khác biệt giữa Gia Rai và Ê Đê.
Người Gia Rai tin vào tín ngưỡng đa thần, vạn vật đều có vật linh, vạn vật đều có sự ngự trị và ngự trị của các vị thần. Vì vậy, việc chọn cây cho nhà dài nói chung và cầu thang nói riêng phải được thực hiện theo những lễ nghi nghiêm ngặt.
Trước khi lấy gỗ, họ đều có lễ vật xin thần linh cho phép mang cây về dựng nhà, cầu thang và lễ vật chung là gà, quả bầu. Thợ phải nổi tiếng, tay nghề cao, óc thẩm mỹ tốt, được tuyển chọn kỹ lưỡng thì cầu thang mới đẹp, bậc cầu thang đều và thẳng.
Để làm một chiếc cầu thang với các chi tiết điêu khắc, người thợ phải mất khoảng 2 đến 3 ngày để hoàn thành. Rìu là công cụ xuyên suốt quá trình làm cầu thang nhà dài, từ chặt cây, tạo hình, chạm khắc từng chi tiết của cầu thang. Sự khéo léo của người thợ được thể hiện rõ qua việc tạo hình các chi tiết trang trí của cầu thang một cách cân đối, hài hòa và mang tính biểu tượng cao.
Đây cũng là một trong những chi tiết quan trọng trong tín ngưỡng của người Gia Rai, người ta tin rằng chiếc rương trên cầu thang của người Gia Rai phải tròn trịa, cân đối và hài hòa thì gia chủ mới có được cuộc sống ấm no, đủ đầy.
Nhà dài là không gian chung sống, gắn kết các thế hệ người Gia Rai. Cầu thang của ngôi nhà dài không chỉ là một tác phẩm điêu khắc, mà còn là một biểu tượng sống động của chế độ mẫu hệ cũng như giá trị phồn thực trong quan niệm của người Gia Rai. Bên cạnh chức năng là vật dùng để lên xuống ngôi nhà, cầu thang của nhà dài còn là một nét tiêu biểu trong kiến trúc, văn hóa truyền thống của đồng bào Gia Rai ở khu vực đông nam bộ của tỉnh Gia Lai. Trong điều kiện ngày nay, khi xã hội ngày càng phát triển, những ngôi nhà dài, cầu thang nhộn nhịp dần được thay thế bởi những ngôi nhà hiện đại, vật liệu hiện đại, cầu thang cũng đã là dĩ vãng. .
Dẫu biết rằng, sự thay đổi là tất yếu, nhưng làm thế nào để sự thay đổi đó không làm mất đi những giá trị cốt lõi của văn hóa truyền thống, là vấn đề cần được các nhà quản lý xã hội cũng như những người quan tâm đến văn hóa quan tâm.
Nội dung bài viết:
Bình luận