Tìm hiểu về chế độ mẫu hệ của dân tộc Êđê

Đặc điểm mẫu hệ trong xã hội truyền thống của người Ê Đê thể hiện trên nhiều mặt của đời sống, từ các mối quan hệ gia đình, xã hội đến  kiến ​​trúc nhà ở, nhạc cụ cồng chiêng, v.v. Nét đặc trưng nhất là chế độ mẫu hệ thể hiện trong đời sống vợ chồng của dân tộc Ê Đê. ban nhạc. 

 Theo truyền thống  xa xưa, người  quyền lực  nhất trong gia đình người Ê Đê là phụ nữ. Theo TS Nguyễn Duy Thiệu, Phó Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học, xã hội mẫu hệ của người Êđê là xã hội do  phụ nữ làm chủ. Con  sinh ra mang họ mẹ, không mang họ cha. TS Nguyễn Duy Thiệu cho rằng: Vợ là chủ trong hôn nhân. Họ yêu ai, yêu ai, họ sẽ đưa về ra mắt mẹ và gia đình để cưới người mình yêu. Người đã kết hôn cư trú tại nhà của vợ mình. Khi sinh con lấy họ của sản phụ. Chẳng may vợ mất, gia đình vợ hoặc nhà vợ sẽ tìm  người phụ nữ khác để cưới anh ta. Người Kinh gọi đó là tục nối dây. Người Ê Đê gọi đó là tục nhục hình. 

 Tục lên dây của người Ê Đê xét về mặt nào đó cũng mang tính nhân văn. Nhưng thực tế có thể dẫn đến nhiều hệ lụy không đáng có, không đảm bảo quyền tự do yêu đương và quyền lựa chọn hạnh phúc của con người, đặc biệt là nam giới. Trong gia đình, mặc dù người phụ nữ là chủ gia đình nhưng người đàn ông cũng có vai trò nhất định trong gia đình. Ông Thiệu nói: Đúng là phụ nữ quyết định, nhưng quyết định thông qua địa vị  của  đàn ông. Ví dụ như trong sử thi Đam San. Khi Đam San là thủ lĩnh của nhân dân thì vợ chàng lại thể hiện quyền lực ra bên ngoài,  vì vợ chàng là thủ lĩnh. Điều khiển cuộc chiến, điều khiển  cộng đồng, điều khiển chính là đàn ông  chứ không phải  phụ nữ. Người phụ nữ chỉ điều khiển ở phía sau.  Nếu bạn đến thăm một gia đình Ê Đê, người thay mặt  gia đình  tiếp khách bao giờ cũng là đàn ông, thường là con trai hoặc  chồng của gia chủ. Đàn ông Êđê là người đại diện cho họ, tộc bên mẹ  trong các công việc đối ngoại và lo liệu các công việc khi có việc gì xảy ra bên họ mẹ  như ma chay, cưới hỏi, v.v. Đó là kiểu nhà sàn, làm bằng gỗ hoặc tre, nứa, đủ chỗ cho một đại gia đình lên đến hàng chục người. Chị H'rol ở buôn Kí, phường Thành Nhất, TP.Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk nói về cách bài trí trong  nhà dài của người Êđê: Nhà dài được chia làm hai phần. Phần Gah, người ta gọi là phòng khách. Có một khu gọi là Tul Gah, nghĩa là phòng dành cho nam thanh niên, tức là cử nhân. Phần Ok chỉ dành cho các cặp đôi, phần Tul Ok dành cho những người chưa có gia đình hoặc có khách nữ, họ sẽ  ngủ ở đó. Những người đàn ông đang ở trong phần Gah. Gah là phần gần cầu thang lối vào.  Chế độ mẫu hệ  Êđê còn in đậm trong kiến ​​trúc và nghệ thuật trang trí  nhà dài. Vừa đặt chân lên  cầu thang ván của ngôi nhà, chúng ta bắt gặp ngay đôi quả bầu  và vầng trăng khuyết, những biểu tượng sống động của sự nữ tính. Nhà dài Ê Đê có 2 cầu thang là cầu thang nam và cầu thang nữ. Cầu thang chính đặt  trước nhà, dành cho khách và đàn ông, con trai. Cầu thang nam khuất sau nhà, dành cho đàn bà con gái trong nhà. Người phụ nữ Ê Đê không chỉ là chủ gia đình mà còn là trưởng buôn mà người Ê Đê gọi là “pơ-lan”. Bàolan là người đại diện  quản lý ruộng đất  của gia đình, của làng,  đứng ra giải quyết các mâu thuẫn trong nội bộ  làng và với các  làng khác. Tiến sĩ Nguyễn Duy Thiệu cho rằng, chủ làng thường là người “khéo việc thần”, “khéo nghề”, được dân làng tin cậy và tôn kính: Vai trò  chủ làng thuộc về phụ nữ,  là địa chủ. . Mỗi năm, họ dẫn tùy tùng đi lấy bát của mình và kiểm tra xem cộng đồng cư xử với đất như thế nào, để trở về làm  lễ cúng. Trong cơ chế xã hội mới, thôn, bản về mặt cơ chế hành chính là do dân bầu ra, có thể là nam hoặc nữ. Nhưng người đứng đầu trong truyền thống, có bản tính  sống tự lập, trong phong tục gia đình, người phụ nữ luôn là người làm chủ. 

 Mặc dù vậy, xã hội mẫu hệ Ê Đê vẫn được coi là một xã hội mẫu hệ khá điển hình ở Việt Nam. Theo sự phát triển của đời sống xã hội, chế độ mẫu hệ của người Êđê cũng  có những biến đổi  sâu sắc do sự giao lưu, tiếp biến văn hóa khi  các cộng đồng dân tộc cùng chung sống, giao lưu phát triển mạnh mẽ giữa các vùng miền.