Phương pháp Biện chứng và Siêu hình là gì? Sự đối lập của chúng

Trong lịch sử triết học, bên cạnh vấn đề bản chất của thế giới là vật chất hay tinh thần, còn có một vấn đề quan trọng khác mà triết học phải giải quyết - đó là trạng thái tồn tại của thế giới. Vấn đề này được thể hiện thông qua các câu hỏi đặt ra: Mọi sự vật, mọi hiện tượng của thế giới đều tồn tại trong trạng thái biệt lập, tách rời, bất động, không thay đổi hay liên kết, liên kết với nhau, không ngừng, vận động, biến đổi? Câu trả lời cho câu hỏi này đã làm nảy sinh hai cách tiếp cận (quan điểm) nhận thức đối lập nhau - phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình. 

1. Phương pháp siêu hình 

Phương pháp siêu hình  là phương pháp xem xét sự vật trong trạng thái cô lập, tách rời khỏi sự vật khác; coi sự vật ở trạng thái đứng yên không thay đổi. Phương pháp siêu hình xuất phát từ quan điểm cho rằng muốn nhận thức được một đối tượng thì trước hết phải tách đối tượng này ra khỏi mọi mối quan hệ với các sự vật, hiện tượng khác; đồng thời phải nhận thức đối tượng ở trạng thái không vận động, không biến đổi. Việc xem xét đối tượng, sự vật theo quan niệm như vậy cũng có những tác dụng nhất định. Tuy nhiên, sai lầm cơ bản của phương pháp siêu hình là nó đã tuyệt đối hóa trạng thái tĩnh tương đối của đối tượng. Trên thực tế, các sự vật, hiện tượng không tồn tại ở trạng thái tĩnh, bất biến tuyệt đối. Ngược lại, các sự vật, hiện tượng luôn trong mối liên hệ với nhau và ở trạng thái vận động biến đổi không ngừng. Ăng-ghen đã từng chỉ ra hạn chế của phương pháp siêu hình là “chỉ thấy sự vật mà không thấy mối quan hệ qua lại giữa các sự vật đó, chỉ thấy sự tồn tại của các sự vật đó mà không thấy mối quan hệ qua lại giữa chúng, không thấy sự sinh diệt của các sự vật đó mà chỉ thấy sự trạng thái tĩnh của vạn vật mà quên động của vạn vật, chỉ thấy cây mà không thấy rừng. 

2. Phương pháp biện chứng

Phương pháp biện chứng là phương pháp xem xét sự vật trong trạng thái có mối liên hệ qua lại với nhau, liên hệ chúng với nhau; xem xét sự vật trong trạng thái vận động, trong sự tiến hóa không ngừng của chúng. Phương pháp biện chứng là hệ quả tất yếu của quan điểm biện chứng khẳng định mọi hiện tượng, mọi sự vật luôn tồn tại trong trạng thái vận động và có mối liên hệ hữu cơ với nhau. Vì vậy, để nhận thức sự vật một cách đúng đắn cần phải nhận thức, xem xét sự vật trong trạng thái luôn vận động và biến đổi của nó, trong trạng thái tác động qua lại và các mối quan hệ qua lại giữa nó với các sự vật xung quanh. 

3.  Điểm khác nhau

Điểm khác nhau cơ bản giữa phương pháp siêu hình và phương pháp biện chứng là ở chỗ phương pháp siêu hình nhìn sự vật bằng một khung tư duy cứng nhắc, máy móc; còn phương pháp biện chứng thì nhìn nhận, xem xét sự vật bằng tư duy mềm mỏng, uyển chuyển. Phương pháp biện chứng không chỉ nhìn thấy sự vật cụ thể mà còn nhìn thấy mối quan hệ qua lại giữa chúng; không chỉ thấy sự tồn tại của sự vật mà còn thấy được sự sinh, diệt của chúng; không chỉ thấy trạng thái tĩnh mà còn thấy trạng thái động của sự vật; không chỉ “thấy cây mà còn thấy cả rừng”. Đối với phương pháp siêu hình, sự vật hoặc tồn tại hoặc không tồn tại; hoặc cái này hoặc cái kia; “hoặc…hoặc…”, nhưng không thể vừa là cái này vừa là cái kia; “là cả… và…”. Xét về phương pháp biện chứng, sự vật vừa là cái này, vừa là cái kia, “vừa… vừa…”. Phương pháp biện chứng phản ánh hiện thực khách quan đúng như bản chất của nó. Vì vậy, phương pháp biện chứng trở thành công cụ đắc lực giúp con người trong quá trình nhận thức và cải tạo thế giới.