Trọng tài thương mại là tổ chức phi chính phủ như thế nào?

1. Trọng tài thương mại là gì?  

Theo quy định tại Khoản 1 Mục 3 Luật Trọng tài thương mại thì “Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này”. Theo đó, trọng tài thương mại được nhìn nhận dưới hai góc độ là phương thức giải quyết tranh chấp và là cơ quan giải quyết tranh chấp.  

– Thứ nhất, trọng tài là một phương thức giải quyết tranh chấp 

Trọng tài có những đặc điểm cơ bản như: Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp có sự tham gia của bên thứ ba – trọng tài viên hoặc trọng tài viên duy nhất. Trọng tài là  trung gian, hoàn toàn độc lập với các bên, đứng trung gian giải quyết tranh chấp và đưa ra phán quyết mang tính ràng buộc nhằm bảo vệ quyền lợi của các bên. Vì vậy, trọng tài là một phương thức giải quyết. Giải quyết tranh chấp thông qua thủ tục tố tụng chặt chẽ hơn so với thương lượng và hòa giải. Kết quả giải quyết tranh chấp tại trọng tài là phán quyết do trọng tài viên đưa ra cho các bên tranh chấp.  

– Thứ hai, trọng tài là cơ quan giải quyết tranh chấp 

Trọng tài được hiểu là cơ quan tài phán độc lập, tồn tại song song với Tòa án. Pháp luật tôn trọng quyền tự do lựa chọn của các bên, khi phát sinh tranh chấp thương mại, các chủ thể có thể lựa chọn Tòa án hoặc Trọng tài để tự mình giải quyết tranh chấp. Trọng tài là một tổ chức xã hội – nghề nghiệp do các trọng tài viên thành lập để giải quyết các tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực thương mại. Thẩm quyền trọng tài không tự nhiên mà có mà  phát sinh từ sự thoả thuận của các bên tranh chấp tại trọng tài Phán quyết trọng tài vừa là sự tổng hợp ý chí, thoả thuận của các bên, vừa mang tính chất xét xử của cơ quan có thẩm quyền. 

Theo Khoản 1 Mục 3 Luật Trọng tài Thương mại  2010 thì “Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này”. 

Như vậy, có thể hiểu trọng tài thương mại là một hình thức tài phán mà thẩm quyền  của nó được tạo ra bởi chính các bên trong quan hệ tranh chấp thương mại. Tôn trọng quyền tự định đoạt của các bên, pháp luật đưa ra nguyên tắc loại trừ thẩm quyền của tòa án khi các bên đã lựa chọn trọng tài viên. 

2. Hình thức trọng tài thương mại

Trọng tài thương mại tồn tại dưới hai hình thức là trọng tài vụ việc và trọng tài thường trực.  

2.1. Trọng tài vụ việc

Trọng tài vụ việc là phương thức trọng tài do các bên tranh chấp thiết lập để giải quyết  tranh chấp giữa các bên và trọng tài vụ việc sẽ  chấm dứt hiệu lực sau khi hoàn thành. Đây là hình thức trọng tài lâu đời nhất và được sử dụng rộng rãi ở các nước trên thế giới. Tuy nhiên, pháp luật của các quốc gia khác nhau về hình thức trọng tài này cũng ở mức độ sâu và rộng khác nhau. 

Bản chất của trọng tài vụ việc thể hiện ở những đặc điểm cơ bản sau: 

* Trọng tài ad hoc chỉ được thành lập khi có tranh chấp và kết thúc khi tranh chấp được giải quyết. Theo đó, trọng tài chỉ được thành lập theo thỏa thuận của các bên tranh chấp để giải quyết một tranh chấp cụ thể giữa các bên. Khi tranh chấp được giải quyết xong, trọng tài viên chấm dứt hoạt động của mình. 

* Trọng tài ad hoc không có ghế cố định, không có bộ máy điều hành và không có danh sách trọng tài  riêng. Trọng tài viên do các bên lựa chọn hoặc chỉ định có thể được đăng ký hoặc không trong danh sách trọng tài viên của bất kỳ trung tâm trọng tài nào. 

* Trọng tài vụ việc không có quy tắc tố tụng riêng mà quy tắc tố tụng  giải quyết  tranh chấp phải do các bên thỏa thuận. Thông thường các bên tranh chấp có thể thỏa thuận lựa chọn  một trong các quy tắc tố tụng phổ biến, thường là quy tắc của các trung tâm trọng tài có uy tín trong nước và nước ngoài. 

Trọng tài vụ việc lần đầu tiên được quy định trong Pháp lệnh Trọng tài Thương mại năm 2003. Trước khi Pháp lệnh Trọng tài Thương mại ban hành, trọng tài vụ việc chỉ được công nhận là một phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài trong từng trường hợp cụ thể. Sau khi Pháp lệnh trọng tài thương mại được ban hành, bộ mặt của trọng tài vụ việc ở Việt Nam đã được khắc họa rõ nét. 

Trọng tài vụ việc có một số ưu điểm so với trọng tài thường trực, như: giải quyết tranh chấp nhanh chóng, chi phí thấp hơn; các bên có quyền lựa chọn bất kỳ Trọng tài viên nào trong danh sách Trọng tài viên của bất kỳ Trung tâm trọng tài nào 

2.2. Trọng tài thường trực

Ở Việt Nam, trọng tài thường trực được tổ chức dưới hình thức trung tâm trọng tài. Trung tâm trọng tài là tổ chức phi chính phủ, có tư cách pháp nhân, có con dấu, tài khoản riêng và có trụ sở giao dịch ổn định. 

Trung tâm trọng tài có một số đặc điểm cơ bản sau: 

* Trung tâm trọng tài là tổ chức phi chính phủ, không thuộc hệ thống cơ quan nhà nước; khi nhận viện trợ của nhà nước. 

Các trung tâm trọng tài được thành lập theo sáng kiến ​​của trọng tài viên sau khi được cơ quan nhà nước có liên quan cho phép chứ không phải bởi nhà nước. Trung tâm trọng tài không thuộc hệ thống cơ quan quản lý nhà nước, cũng không thuộc hệ thống cơ quan xét xử nhà nước. Hoạt động của trung tâm theo nguyên tắc tự trang trải kinh phí, không sử dụng kinh phí hoạt động từ ngân sách nhà nước. 

Trọng tài viên duy nhất hoặc hội đồng trọng tài không ra phán quyết nhân danh quyền lực của Nhà nước mà nhân danh một bên thứ ba độc lập. 

Là một tổ chức phi chính phủ, các trung tâm trọng tài luôn chịu sự quản lý và hỗ trợ của nhà nước. Nhà nước điều hành trung tâm trọng tài thông qua việc ban hành các văn bản quy phạm pháp luật, tạo cơ sở pháp lý cho việc tổ chức và hoạt động của trung tâm trọng tài. Ngoài ra, Nhà nước còn quản lý thông qua quản lý của hệ thống cơ quan công quyền có thẩm quyền đối với việc cấp, sửa đổi, bổ sung hoặc thu hồi giấy phép thành lập và hoạt động của các trung tâm tài năng trọng điểm. 

* Các trung tâm trọng tài có tư cách pháp nhân và tồn tại độc lập với nhau. 

Mỗi trung tâm trọng tài là một pháp nhân, tồn tại độc lập và bình đẳng với các trung tâm trọng tài khác. Không có mối quan hệ lệ thuộc cấp trên, cấp dưới giữa các trung tâm trọng tài. 

* Tổ chức và quản lý của trung tâm trọng tài  đơn giản, gọn nhẹ.  

Cơ cấu của trung tâm trọng tài gồm có ban giám đốc và các trọng tài viên của trung tâm. Ban giám đốc Trung tâm trọng tài gồm có Chủ tịch, một hoặc một số Phó Chủ tịch Trung tâm trọng tài và có thể có Tổng thư ký Trung tâm trọng tài do Chủ tịch Trung tâm trọng tài chỉ định. 

Trọng tài viên trong Danh sách Trung tâm Trọng tài được tham gia giải quyết tranh chấp khi được lựa chọn hoặc chỉ định.  

* Mỗi trung tâm trọng tài tự quyết định về lĩnh vực can thiệp và có quy tắc tố tụng riêng. 

Mỗi Trung tâm trọng tài xác định lĩnh vực can thiệp của mình căn cứ vào năng lực chuyên môn của Tổ trọng tài và phải được quy định rõ trong Điều lệ của Trung tâm trọng tài. Trong quá trình hoạt động, trung tâm trọng tài có quyền mở rộng hoặc thu hẹp phạm vi  hoạt động trên cơ sở được sự chấp thuận của cơ quan nhà nước hữu quan. Mỗi trung tâm trọng tài  có điều lệ riêng, quy tắc tố tụng riêng được xây dựng phù hợp với đặc điểm tổ chức và hoạt động của trung tâm và không trái với quy định của pháp luật về trọng tài thương mại. Khi giải quyết tranh chấp, hội đồng trọng tài hoặc trọng tài viên duy nhất phải tuân thủ các quy tắc tố tụng này.